του κ. Ευαγγέλου Τσουκάρα,
Θεολόγου και Φιλολόγου
Η Μεταμόρφωση του Χριστού θα αποκαλύψει το αληθινό πρόσωπο της δόξας και του φωτός και θα φανερώσει το βαθύτερο μυστήριο που έκρυβε ο Ιησούς κατά τη διάρκεια της επίγειας ζωής Του. Το γεγονός της Μεταμόρφωσης έρχεται την πιο κατάλληλη και αποφασιστική στιγμή. Αφού ο Ιησούς είχε αναγνωριστεί ως Μεσσίας και οι μαθητές είχαν ενημερωθεί για τη δύσκολη πορεία και την τραγική κατάληξή της στο άμεσο μέλλον, ήταν ανάγκη τώρα να πάρουν και μια γεύση του τελικού και εσχατολογικού δοξασμού.[1]
Το κοντάκιον της εορτής τονίζει χαρακτηριστικά την αιτία της Μεταμορφώσεως και την σχέση της με τα Πάθη και την Σταύρωση του Κυρίου: «Ἐπὶ τοῦ ὄρους μετεμορφώθης, καὶ ὡς ἐχώρουν οἱ Μαθηταί σου τὴν δόξαν σου, Χριστὲ ὁ Θεὸς ἐθεάσαντο, ἵνα ὅταν σε ἴδωσι σταυρούμενον, τὸ μὲν πάθος νοήσωσιν ἑκούσιον…».[2] Τη μεταμόρφωση του Ιησού την αναφέρουν και οι τρείς συνοπτικοί Ευαγγελιστές. Επίσης, γίνεται αναφορά και στη Β΄ επιστολή του Πέτρου. Περιγραφές Θεοφανείων αναφέρονται και στην Παλαιά Διαθήκη (Μωυσής – Ηλίας).Οι Θεοφάνειες της Παλαιάς Διαθήκης ερμηνεύονται συνήθως από τους Πατέρες της Εκκλησίας ως φανερώσεις του Δευτέρου προσώπου της Αγίας Τριάδος, που προετοιμάζουν και προτυπώνουν την ενανθρώπηση και την ένδοξη φανέρωσή Του. Η δόξα του Θεού, που παρουσιάστηκε τότε ως φώς, ως νεφέλη, ως στήλη πυρός, ως θύελλα ή ως αύρα λεπτή, έλαμψε και στο Θαβώρ ως απρόσιτο φώς. Η ίδια αυτή δόξα εξακολουθεί να φανερώνεται στους άξιους, ανάλογα με τη δεκτικότητά τους, ήδη από την παρούσα ζωή, για να αποκαλυφτεί πληρέστερα κατά τον μέλλοντα αιώνα.[3]
Και τα στιχηρά των αίνων όμως μαρτυρούν τη δύναμη του ακτίστου φωτός της Μεταμορφώσεως: «οἳ καὶ κατιδόντες σε μεταμορφούμενον, καὶ ὑπὲρ ἥλιον λάμψαντα…», «ὁ φῶς ὡς ἱμάτιον περιβαλλόμενος, μεταμορφούμενος ἔμπροσθεν, τῶν μαθητῶν σου, ὑπὲρ τὸν ἥλιον Λόγε ἔλαμψας,…».
Η εορτή της μεταμορφώσεως είχε συνδεθεί με την Χριστολογική διδασκαλία της Δ΄ Οικουμενικής Συνόδου (Χαλκηδόνα 451), η διδασκαλία της οποίας συναντάται συχνά στην υμνογραφία της εορτής. Σύμφωνα και με τους Πατέρες της Εκκλησίας μας η Μεταμόρφωση του Κυρίου έγινε σαράντα μέρες πριν τη Σταύρωση του Κυρίου. Επειδή όμως η εορτή δεν γινόταν να εορτασθεί ακριβώς στην μέρα της λόγω του πένθιμου της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, μετατέθηκε για τον Αύγουστο και συγκεκριμένα καθιερώθηκε την 6η Αυγούστου, σαράντα ακριβώς μέρες πριν από την εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου), η οποία εορτή φέρει τα ίσα με την Μεγάλη Παρασκευή. Αυτή είναι και η επικρατέστερη άποψη για την καθιέρωση της εορτής την 6η Αυγούστου. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που στον Όρθρο της 6ης Αυγούστου ψάλλονται οι Καταβασίες της εορτής της Υψώσεως «Σταυρὸν χαράξας Μωσῆς…»[4]
Μία από τις καλύτερες σωζόμενες απεικονίσεις της Μεταμόρφωσης βρίσκεται στην Ιερά Μονή Σινά. Το σύγχρονο με την οικοδόμηση του ναού μωσαϊκό καλύπτει το τεταρτοσφαίριο της αψίδας και το πάνω από αυτήν θριαμβευτικό τόξο. Στο κέντρο ο Χριστός ενδεδυμένος λευκά και ευλογώντας με το δεξί μπροστά στο στήθος περιβάλλεται από μπλε ελλειπτική ακτινοβόλα δόξα. Αριστερά στέκεται ο Ηλίας και δεξιά ο Μωυσής. Κάτω σε ιδιαίτερα ζωηρές στάσεις που εκφράζουν το δέος και την ταραχή για το θαυμαστό γεγονός, εικονίζονται οι τρείς μαθητές. Αριστερά ο Ιωάννης, δεξιά ο Ιάκωβος και κάτω από την δόξα ο Πέτρος. Η σύνθεση αποδίδει λιτά το ευαγγελικό γεγονός, χωρίς όμως να σημειώνει το ιστορικό όρος Θαβώρ. Μόνο μία τρίχρωμη ταινία κάτω υποδηλώνει το έδαφος, ενώ όλο το υπόλοιπο βάθος είναι χρυσό. Το θέμα έτσι προσλαμβάνει διαχρονική σημασία, είναι Θεοφάνεια που αποκαλύπτει την θεία φύση του Χριστού και επιλέχτηκε να κοσμήσει το μαρτύριο, που κτίστηκε στο σημείο, όπου ο Μωυσής συνομίλησε με τον Θεό μπροστά στην Φλεγόμενη Βάτο, γιατί ακριβώς στην Μεταμόρφωση παρίσταται και ο Μωυσής.[5]
Tην παράσταση πλαισιώνουν 32 μετάλλια με προτομές. Πάνω από τον Χριστό σε μετάλλιο εικονίζεται ο σταυρός και αριστερά και δεξιά του από έξι μετάλλια με τους Αποστόλους. Στη θέση των τριών Αποστόλων που εικονίζονται στην κύρια σύνθεση βρίσκονται ο Παύλος, ο Θαδδαίος και ο Ματθίας. Στο κάτω μέρος του τεταρτοσφαιρίου, κάτω από την κτητορική επιγραφή που μνημονεύει τον ηγούμενο Λογγίνο, εικονίζονται 17 μετάλλια προφητών που πλαισιώνονται από τα μετάλλια του Λογγίνου, δεξιά, και του διακόνου Ιωάννη αριστερά, που από μερικούς ταυτίζεται με τον Ιωάννη της Κλίμακος. Στο μέτωπο του τόξου αξονικά πάνω από το σταυρό εικονίζεται σε σταυροφόρο εγκόλπιο ο αποκαλυπτικός αμνός, ενώ αριστερά και δεξιά δύο ιπτάμενοι άγγελοι και οι προτομές του Προδρόμου, αριστερά και της Παναγίας, δεξιά μέσα σε εγκόλπια. Οι Άγγελοι που μοιάζουν με αρχαίες Νίκες κρατούν σκήπτρο και σφαίρα την οποία τείνουν προς το αρνίον.[6]
Πιο υψηλά δίπλα στα παράθυρα παριστάνεται ο Μωυσής, αριστερά μπροστά στη φλεγόμενη βάτο βγάζοντας τα σανδάλια του και δεξιά παίρνοντας τις πλάκες του νόμου από το χέρι του Θεού. Με τις μορφές τις Παναγίας και του Προδρόμου ο αγιογράφος θέλησε να τονίσει την ανθρώπινη φύση του Χριστού που σαρκώθηκε από τη Θεοτόκο, υπέστη το Πάθος και έγινε σύμφωνα με την προφητεία του Προδρόμου ο «αμνός του Θεού ο αίρων την αμαρτία του κόσμου». Τα δύο αυτά μετάλλια σε συνδυασμό με τον εικονιζόμενο Αμνό αποτελούν προδρομική απεικόνιση της Δέησης. Οι δύο παραστάσεις με τον Μωυσή, εκτός από την σχέση τους με τον τόπο του Σινά, αποτελούν προεικονίσεις του Χριστού στο όρος Θαβώρ. Αναλύοντας περαιτέρω εικονογραφικά την παράσταση θα λέγαμε πως με τη Μεταμόρφωση σε συνδυασμό με τον αμνό, τον Σταυρό, την Παναγία και τον Πρόδρομο γίνεται αναφορά και στο δόγμα της Θείας Ενσάρκωσης. Αυτό υπογραμμίζεται ιδιαίτερα με την απεικόνιση του προφητάνακτα Δαυίδ, που θεωρείται προπάτορας του Χριστού, στο κέντρο της κάτω ζώνης των μεταλλίων.[7]
Το εικονογραφικό πρόγραμμα της κόγχης του Σινά συμπυκνώνει λιτά χωρίς να προκαλεί παρερμηνείες διάφορες δογματικές, λειτουργικές, τοπογραφικές και εσχατολογικές έννοιες ώστε να γίνονται κατανοητές από τον κόσμο της εποχής που ασχολιόταν ενεργά με τέτοιου είδους θέματα.
[1] Πατρώνος Γ, Η Ιστορική Πορεία του Ιησού, Αθήνα 1997, σ.427
[2] Μηναίον Αυγούστου, Έκδοσις Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1989, σ. 42
[3] Μαντζαρίδης Γ, Οδοιπορικό Θεολογικής Ανθρωπολογίας, Αθήνα 2005, σ.42
[4] Νικηφόρου Σ, Η Εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στη Βυζαντινή μελοποιία, σ.24, Θεσσαλονίκη 2012
[5] Εlsner J, Art and the Roman Viewer: The Transformation of Art from the Pagan World to Christianity,Cambridge 1997,σ.102
[6] Nelson & Collins (επιμ.), Holy Image, Hallowed Ground, Oxford 2007,σ.12
[7] Γκιολές Ν, Παλαιοχριστιανική Μνημειακή Ζωγραφική, Αθήνα 2007 ,σ.120